Owady i człowiek

Wystawa przedstawia relacje między człowiekiem a owadami, uzupełnione o wybrane zagadnienia i zjawiska charakterystyczne dla tych zwierząt.

Jeden z działów wystawy poświęcony jest gatunkom owadów szkodliwych z punktu widzenia człowieka. Najbardziej znane i uciążliwe szkodniki upraw należą do wielu rzędów i rodzin owadów. Najczęściej są to chrząszcze, motyle i błonkówki, rzadziej muchówki czy prostoskrzydłe (m.in. rzadko obecnie spotykana w Polsce szarańcza wędrowna).

Inna kategoria szkodników to szkodniki magazynowe – owady żywiące się produktami spożywczymi i tekstylnymi naturalnego pochodzenia, oraz przechowywanymi w domach i muzeach wypchanymi okazami zwierząt. Większość tych owadów pochodzi z krajów tropikalnych i podzwrotnikowych.

Szczególnie złą sławą wśród owadów cieszą się gatunki krwiopijne, przenoszące choroby, zwłaszcza w krajach tropikalnych. Na wystawie nie tylko można obejrzeć roznosicieli choroby Chagasa (pluskwiaki Triatoma infestans i Rhodnius prolixus), malarii (komary z rodzaju Anopheles) czy śpiączki afrykańskiej (mucha tse-tse), ale również dowiedzieć się interesujących szczegółów na temat ich biologii i przebiegu przenoszonych chorób.

Drugi dział wystawy jest poświęcony owadom pożytecznym. Wiele gatunków drapieżnych i pasożytniczych to nasi sprzymierzeńcy w walce ze szkodnikami roślin. Ogromna liczba gatunków padlinożernych i koprofagicznych, chrząszczy czy muchówek, uczestniczy w przyrodzie w przetwarzaniu substancji organicznych. Nie mniej liczna rzesza błonkówek, muchówek, czy motyli zapyla kwiaty roślin uprawnych.

Niektóre gatunki owadów wykorzystywane są przez człowieka bezpośrednio. Oprócz powszechnie znanej pszczoły miodnej i jedwabnika morwowego należą do nich m.in. dostarczające szelaku, naturalnych barwników lub garbników: czerwiec Laccifer lacca, czerwiec polski Pophyrophora polonica, koszenila i niektóre błonkówki z rodziny galasówek (Cynipidae).

Trzeci dział przedstawia wybrane zagadnienia entomologii – przystosowania, sposoby życia, rozmiary i ubarwienie. Szczególnie niezwykłe jest zjawisko regularnych wędrówek owadów; do najwytrwalszych wędrowców należą niektóre motyle, zwłaszcza amerykański gaunek Danaus plexippus. Poza motylami masowych przelotów dokonują niektóre ważki, szarańczaki, niektóre muchówki, chrząszcze i błonkówki.

Zwykle uderza nas dysproporcja rozmiarów największych i najmniejszych ssaków – wielorybów i ryjówek. Tymczasem wśród owadów dysproporcja między największymi (niektóre patyczaki, chrząszcze) a najmniejszymi (błonkówki z rodziny Mymaridae, chrząszcze z rodziny Ptiliidae) współczesnymi gatunkami jest prawie trzykrotnie większa. Jedną z najbardziej rzucających się w oczy cech owadów jest ich wspaniałe ubarwienie. Szczególnie podziwiane barwy dziennych motyli i chrząszczy wywołane są najczęściej załamaniem światła przechodzącego przez odpowiednio ukształtowaną, zewnętrzną warstwę chityny. Często uczestniczą w tym łuski pokrywające różne części ciała owada. Rzadziej ubarwienie wywołane jest obecnością barwników.

Kształt i wzory na ciele owadów mają często charakter kryptyczny (maskujący) lub, przeciwnie, odstraszający napastnika. Inne owady upodabniają się barwą do gatunków trujących lub zaopatrzonych w groźną broń, np. żądło, i dzięki temu omijanych przez drapieżniki. Zjawisko to nosi nazwę mimikry i jest bardzo powszechne wśród owadów. Inną ciekawą i częstą cechą tych zwierząt jest dymorfizm. Najczęściej związany jest on z płcią. Czasami różnice w wyglądzie samca i samicy są tak duże, że trudno uwierzyć, iż należą one do tego samego gatunku. Niekiedy dymorfizm ma charakter sezonowy, a różnice występują między kolejnymi generacjami. Przykładem jest pospolity u nas motyl rusałka kratnik, którego pokolenie wiosenne bardzo różni się ubarwieniem od pokolenia letniego.

To tylko niewielka liczba zjawisk, którymi zaskakują nas owady. Część z nich trudno pokazać w gablotach muzealnych, poza właściwym środowiskiem życia owadów. Wiele zaobserwować możemy sami, w czasie wycieczek „na łono natury“, a nawet nie ruszając się z domu, wystarczy się tylko rozejrzeć – owady są wszędzie.